USKAM Bakan ve Bandrma Onyedi Eyll niversitesi retim yesi Prof. Dr. smail ahin, dn Budapete’de dzenlenen TDT Gayriresmi Zirvesi’ni ve zirvede yaymlanan bildirinin KKTC asndan tad diplomatik ve siyasi nemi AA Analiz iin ele ald.
Trkiye, Azerbaycan, Kazakistan, Krgzistan, zbekistan ve Macaristan’n Cumhurbakanlar dzeyinde katlm salad Trk Devletleri Tekilat (TDT) Gayriresmi Zirvesi, Macaristan’n ev sahipliinde 21 Mays 2025’te Budapete’de “Dou ve Bat’nn Buluma Noktas” temasyla gerekletirilmitir. Zirvede, Trk halklarnn Avrupa ve Asya’nn kltrel ve siyasi oluumlarndaki kalc miraslar da dahil olmak zere tarih boyunca dnya medeniyetine yaptklar nemli katklarla birlikte Trk devletlerinin ada siyasi, ekonomik ve sosyal gelimelerdeki rollerinin yan sra blgesel ve kresel bara sunduklar katklar da deerlendirilmitir.
Trk halklarnn kltrn, geleneklerini, dilini ve tarihini yanstan ortak Trk kimliini glendirmeyi amalayan Trk Devletleri Tekilat, ye lkeler arasnda ibirlii ve koordinasyonu gelitirmeyi ve Trk dnyasnda ekonomik entegrasyonu tevik etmeyi hedeflemektedir. Bu dorultuda TDT’nin Budapete’de gerekletirdii zirvenin en dikkat ekici ve anlaml yn, ilk kez gzlemci lkenin ev sahipliinde devlet bakanlar dzeyinde toplantnn dzenlenmi olmasyd. Bu olay TDT’nin kapsayc ve ibirliine ak yapsn ortaya koyarken, dier taraftan gzlemci yelerin TDT iindeki rolnn glendiine iaret etmektedir. Nitekim zirvenin ardndan ilan edilen Budapete Bildirisi’nde, Macaristan, Trkmenistan ve Kuzey Kbrs Trk Cumhuriyeti’nin (KKTC) Trk dnyasnn ayrlmaz paras olarak gzlemci sfatyla TDT’nin almalarna yaptklar deerli katklarn memnuniyetle karland belirtildi. Bu durum gzlemci yelerin TDT ierisindeki yerinin glendiini ve kurumsal ibirlii alanlarnda daha etkin roller stlenmelerinin tevik edildiini teyit etmektedir.
– NEML AYRINTILAR
Budapete Bildirisi dikkatle incelendiinde, TDT’nin ye lkelerle gzlemci lkeler arasnda kurumsallam ve ok boyutlu ibirlii mekanizmas tesis etmeye ynelik gl irade sergiledii sylenebilir. Zira toplamda 71 maddeden oluan Bildiri’nin 5 maddesi dorudan bu konuya ayrlmtr. Bu erevede Bildiri’nin 38. maddesinde, “TDT yeleri ve gzlemcileri arasnda ticareti, transit geii ve ekonomik ibirliini kolaylatrmak amacyla blgesel balantsalln glendirilmesi, ulatrma altyapsnn iyiletirilmesi, Trans-Hazar Uluslararas Dou-Bat Orta Koridoru boyunca entegre dijitallemenin salanmas ile uyumlatrlm ulatrma dzenlemeleri ve modernize edilmi lojistik alar araclyla verimlilik ve rekabet gcnn artrlmasnn tevik edilmesine ynelik kararllk” ak biimde vurgulanmtr.
Bu btncl bak as, Bildiri’nin 43. maddesinde de kendini gstermektedir. Sz konusu maddede geniletilmi ticaret, yatrm ve inovasyona dayal tarm uygulamalar yoluyla tarmsal ibirliinin glendirilmesinin nemi ne karlmaktadr. Bu dorultuda 43. maddede ilgili makamlara, TDT yeleri ve gzlemcileri arasnda tarm rnlerinin dolamn kolaylatrmak ve gda gvenliini artrmak amacyla salk ve bitki sal standartlarnn uyumlatrlmasna ynelik koordineli abalar tevik etmeleri talimat verildiinden bahsedilmitir. Bu husus gzlemci yelerin yalnzca siyasi deil, ayn zamanda ekonomik, teknik ve sektrel dzeylerde de ibirliine dahil edilmesinin kurumsal kararllkla benimsendiini gzler nne sermektedir.
Ayrca 62. maddede, TDT bnyesinde zellikle genlik ve spor alanndaki deiim programlarnda elde edilen st dzey baarlarn takdir edildii ve TDT gzlemcilerinin birlik ve beraberlii daha da pekitirmek amacyla bu tr faaliyetlere ev sahiplii yapmaya tevik edildii belirtilmitir. Bu vurgu, gzlemci yelerin toplumsal ve kltrel alandaki etkileim srelerine de dahil edilerek Trk dnyas kimliinin ok katmanl ve kapsayc bir yaklamla ina edilmeye alldna iaret etmektedir.
Son olarak 68. madde, kltrel diplomasi boyutunu ne karan bir baka rnektir. Trkiye Cumhurbakan Recep Tayyip Erdoan’n giriimiyle Nevruz’un Trk kltrnn derin zenginliini ve Trk halklarnn ortak deerlerini gelecek nesillere aktarmak amacyla TDT bnyesinde ortak ekilde anlmas ve kutlanmasna karar verildi. Bu erevede ye devletler, gzlemci lkeler ve Trk birlii Tekilatlar ile egdm iinde kutlama etkinliklerinin dzenlenmesi iin Sekretarya’ya gerekli talimatn verildii ifade edilmitir. Bu madde, gzlemci yelerin kltrel dzeyde de aktif katlmna imkan tanyan ok tarafl ve btnletirici bir yaklam yanstmas bakmndan olduka dikkat ekicidir.
– KKTC’NN LEVSEL ROL GLENEBLR
Budapete Bildirisi’nde gzlemci yelerle kurumsal ibirliinin artrlmasna ynelik maddeler, KKTC’nin TDT ats altndaki etkinliini geniletme potansiyelini aka yanstmaktadr. Ulam, ticaret, tarm, genlik, kltr ve dijitalleme gibi alanlarda gzlemci lkelerin daha aktif roller stlenmeye davet edilmesi, KKTC’nin ok boyutlu entegrasyon srecine daha gl ekilde dahil olmasna imkan tanmaktadr. Haliyle bu durum, KKTC’nin uluslararas alanda grnrln artrmasnn yan sra TDT ierisindeki ilevsel roln de glendirmesine frsat sunacaktr.
Bununla birlikte 6. maddede, Kbrs sorununun adadaki mevcut gereklere dayanarak mzakere edilmi, karlkl olarak kabul edilebilir ve uygulanabilir bir zme ulatrlmas ihtiyac kayda geirilmitir. Ek olarak Trk dnyasnn ayrlmaz paras olan Kbrs Trk halknn, eit zden gelen haklarn gvence altna alma arzularnda dayanma iinde olunduu aka not edilmitir. Bildirinin 7. maddesinde ise 1-2 Mays 2025’te Girne’de gerekletirilen Aksakallar Konseyi 17. Toplants’nn baarl icrasndan bahisle, KKTC’nin diplomatik ve organizasyonel kapasitesi takdir edilmitir.
Tm bu gelimeler, KKTC’nin TDT iindeki konumunun yalnzca sembolik olmadn, zamanla fiili ve kurumsal dzeyde daha da gleneceini gstermektedir. KKTC’nin devlet bakanlar dzeyindeki bir TDT Zirvesi’nde ismen anlmas, lkeyi uluslararas toplumun gndemine tamakta ve fiili tannrlk srecine katk sunmaktadr. Bu olgu, KKTC’yi gz ard edilen deil, belirli dzeyde meruiyet kazanm bir aktr olarak konumlandrmakta ve ok tarafl diplomaside yer alma abalarna somut destek salamaktadr.